ساختمان باکتری ها|به روزترین توانبخشی منطقه 3 شهرداری البرز09121623463

دکتر گفتاردرمانی در کرج

ساختمان باکتری ها|به روزترین توانبخشی منطقه 3 شهرداری البرز09121623463

 

آشنایی با ساختمان باکتری ها به پزشک ها و دامپزشکان برای درمان بیماری کمک می کند. باکتری ها همانند سایر موجودات زنده دارای تشکیلات و ساختمان هایی هستند که بعضی از این تشکیلات منحصر به فرد هستند و فقط در باکتری ها را دیده می شود. قسمت داخلی باکتری ها که بوسیله غشاهای مختلفی از جمله غشاء سیتوپلاسمی (Cytoplasmic membrane) احاطه می شود اصطلاحاً سیتوپلاسم یا پروتوپلاسم می گویند که در آن معمولاً غلظت ترکیبات، املاح، مواد، پروتئین ها در مقایسه با یاخته های یوکاریوتیک بسیار بیشتر است. این غلظت زیاد باعث ایجاد فشار زیادی در داخل باکتری می شود. فشاری که حتی به 25 اتمسفر می رسد. پروتئین های مختلفی داخل سیتوپلاسم وجود دارد که بعضی از آنها پروتئین های حامل (Carrier) هستند بعضی خواص آنزیمی دارند بعضی ها ترکیباتی هستند که در تشکیل لایه ها و جدارهای احاطه کننده باکتری و سیتوپلاسم نقش بازی می کنند.

داخل سیتوپلاسم باکتری ها وزیکول ها و گرانول هایی وجود دارد (Granule, Inclusion body) که این دانه ها به عنوان منبع ذخیره در باکتری ها عمل می کنند یکی از این ها گرانول های متاکروماتیک است (Metachromatic Granule) یاولوتین Velutine است که  از پروتئین، چربی و همین طور از فسفات، مواد معدنی تشکیل شده است. به این گرانولها دانه های باب – ارنست هم می گویند.علت نامگذاری این دانه ها این است که در مجاورت رنگ های آبی قلیایی مثل متیلن بلو و تولوئیدن بلو قرار می گیرند با رنگی دیگر یعنی رنگ قرمز نمایان می شود .در برخی باکتری ها این گرانول ها جنبه تشخیصی دارد بخصوص در کورینو باکتریومها. بطوریکه در کورینوباکتردیفتری (Corynebacterium  diphtheria) عامل خناق یا دیفتری بصورت معمولاً دوتایی دیده می شود و منظره دوقطبی یا  Bipolar در باکتری ایجاد می کند.  

برای رنگ کردن این گرانول ها از رنگ آمیزی Albert, Loeffeler, Neisser … استفاده می شود. معمولاً این گرانول ها در جنس کورینه باکتر وجود دارد حتی درغیر بیماری زاها هم این گرانولها وجود دارد. در تولیدات صنعتی هم استفاده می شود از کورینه باکتریوها مثل corynebacterium glutami که اسید گلوتامیک تولید می کند . مایکو باکتریوم توبرکلوسیز Mycabaeterium tuberclusis حاوی گرانول های متاکروماتیک می باشد.

نوع دیگر گرانول ها  گرانول های پلی ساکاریدی یا قندی است که ، معمولاً در باکتری های روده ای مخصوصاً بی هوازی روده ای مثل کلستریدم ها دیده می شود این گرانول های قندی متشکل از کمپلکس های گلوکز هستند که به صورت گلیگوژن برای ذخیره غذایی در سیتوپلاسم تجمع پیدا کرده اند.

گرانول های لیپیدی یا چربی، در باکتری هایی مثل پزدوموناس و همین طور باکتری سل دیده می شود، ترکیب این چربی ها از اسیدبتاهیدروکسی بوتیلیک است که به عنوان منبع غذایی و انرژی مورد استفاده قرار می گیرد. برای رنگ آمیزی گرانول های چربی از روش Sudon black  یا جوز هندی استفاده می شود.

گرانول های سولفوری یا گوگردی، که در باکتری های اکسید و احیا کننده گوگرد دیده می شود. این باکتری ها محیطی هستند ودر محلول گوگرد، سولفات، تیوسولفات و آهن زندگی می کنند. ترکیبات گوگرد را بصورت گرانول های گوگردی درسیتوپلاسم ذخیره می کنند.

 باکتری های محیطی دیگری هم وجود دارند بسته به جایگاه و زیستگاهشان دارای گرانول های خاصی هستند. مثل گرانول Magnetosome یا آهن ربایی یا مغناطیسی که در باکتری های خاصی که به آنها باکتری های آهن ربایی می گویند (Magnetotatic  Bacteria) وجود دارد. این باکتری ها معمولاً در سیتوپلاسم خود بصورت زنجیروار دارای Magnetosome هستند که از نظر شیمیایی این Magnetosome ها Creigite یا Fe3S4 ، Pyrite یا FeS2 ، Fe3O4 که ذرات آهن ربایی هستند. این ذرات معمولاً در باکتری های آبزی مثل magnetotacticum Aquaspirillum   وجود دارد که به آنها آهن رباهای زنده نیز می گویند.         آهن رباهای زنده (living Magnets) در اقیانوس ها و دریاها زندگی می کنند به کمک ذرات آهن ربایی می توانند قطبین زمین را تشخیص دهند یعنی می توانند جهت یابی کنند وعمق خود را در دریا محاسبه کنند و در قسمتی از دریا قرار بگیرند که موادغذایی مناسب در آن ها وجود داشته باشد. اگر آهن ربا به آنها نزدیک کنیم جذب آن می شوند اگر آن ها را خشک کنیم روی کاغذ بریزیم جذب آهن ربا می شوند.

وزیکول ها و واکوئل های گازی شکل در باکتری های آبزی دیده می شود، در باکتری های فتوسنتیک هم این واکوئل ها وجود دارند. مثل purple-green photosynthetic که در منطقه نوری (فوتیک) دریاها زندگی می کنند. وقتی نور به آب دریا می تابد تا 300 متر در دریا نفوذ می کند که به آن ناحیه نوری (photic zone) می گویند. باکتریهای که در این منطقه هستند از نور خورشید برای فتوسنتز استفاده می کنند وبا استفاده از وزیکول های گازی می توانند عمق خود را تعیین کنند. باکتریهایی مثل Halobacter و Thiothrix دارای این واکوئل های گازی شکل هستند که همانند کیسه ی شنای ماهیها عمل می کند.گرانول های دیگری هم وجوددارند مثلاً درسیانوباکترها گرانولهای cyano phycin (سیانوفیسین) و Carboxysome (کربوکسی زوم) و نیتری فائین (نیتریت و نیترات زا) Nitrifying bacteria که منبعی برای ذخیره نیترات، و برخی از آنزیم هایی که در متابولیسم باکتری ها نقش دارند، می باشند. در یاخته های یوکاریوت ها گرانول هایی حاوی پیگمان، ترکیبات اسیدی و پروتئینی هستند وسویه هایی که در صنعت و بیوتکنولوژی برای تولید اسیدها، آنزیم و… بکار می روند از این نوع هستند.

علاوه بر گرانول ها، ریبوزوم هم وجود دارد. در داخل سیتوپلاسم باکتری ها، پروتئین های خاصی وجود دارد به نام پروتئین های تنظیمی (Molecular Choperon) که در یاخته های یوکاریوت و پروکاریوت دیده می شوند و در حفظ حیات نقش اساسی دارند. این چاپرونها در باکتری های باستانی (آرکی باکتری ها) اهمیت زیادی دارند.

وقتی باکتری ها یا یاخته ها را در شرایط نامناسب و نامساعد قرار دهیم پروتئین هایی تولید می کنند که باکتری یا یاخته را از این شرایط نامساعد حفظ کنند. این شرایط به موجود شوک وارد می کند. بنابراین، این پروتئین ها را (HSPs=Heat Shack proteine) یا پروتئین های استرس (Stress Proteine) می نامند. مثلاً اگر یک E.coli را از درجه حرارت 30 درجه به درجه حرارت 43 درجه منتقل کنیم، در عرض پنج دقیقه، 20 نوع از HSP ها را تولید می کند. این HSP ها، پروتئین های دیگر را از این استرس حرارت محافظت می کند. (آنزیم هایی مثل RNA پلی مراز از این استرس ها محافظت می شوند.) HSP ها محافظت کننده یاخته در برابر استرس هاست. از جمله این HSP ها : GroEL، GroES، Dnak، Dnaj، Grp هستند.

یکی از کارهای HSP ها از پیچش و چرخش بی مورد پروتئین ها در سیتوپلاسم جلوگیری می کنند و همین طور در باکتری های باستانی هم این چاپرونها نقش اساسی دارند.

بعنوان مثال باکتری pyrodictium occultum که در 110 درجه سانتی گراد رشد می کند                        ( Hyper termophil یا گرمادوست افراطی) برای جلوگیری از آسیب پروتئین های خود HSP ها را تولید می کند.

در داخل سیتوپلاسم در پروکاریوت ها برخلاف یوکاریوت ها، ارگانل های دیگری مثل میتوکندری، دستگاه آندوپلاسمی و… نداریم. در سیتو پلاسم پروکاریوتها DNA وجود دارد که این DNA برخلاف یاخته های یوکاریوتی درسیتوپلاسم پخش و پراکنده است. DNA و هسته در باکتری ها بدون غشا است و مرزی بین DNA و سیتوپلاسم وجو ندارد. DNA پروکاریوتها بصورت حلقوی است.  برخی از اطلاعات ژنتیکی باکتریها (در حدود 5%) که در جاهای دیگر است ؛ plasmid نام دارد و به صورت حلقوی بسته شده هستند و برخی اطلاعات ژنتیکی داخل این plasmid ها قراردارند. این محتویات یاخته باکتریایی (plasmid) را غشاء پلاسمائی احاطه می کند که آن را به صورتC.M. (Citoplasmic membraine) نشان می دهند.تنها گروه از باکتریها که فقط دارای این غشا سیتوپلاسمی هستند؛ مایکوپلاسما ها می باشند. این باکتریها پرگنه های ریزدارند و سیتوپلاسم در انها فقط توسط همین غشا احاطه می شود. C.M شباهت های زیادی به غشاء یوکاریوتی مخصوصاً غشا جانوری دارد. به این ترتیب که از نظر ساختمانی، از غشاء دو لایه تشکیل شده که حاوی پروتئین های مختلف (70% غشاء) و همین طور چربی مانند فسفولیپیدها، فسفاتیدیل اتانول آمین، گلیسرول، اسفنگولیپیدها، فسفاتیدیل کولین، که دارای قسمت های آبدوست و آبگریز هستند. این مسئله باعث ایجاد حالت دو لایه می شود. پروتئین ها در غشاء همانند سنگ های موزائیک فرورفته است و آرایشی را ایجاد می کنند که اصطلاحاً موزائیک سیال نامیده می شود . این غشاء یکی از قسمت های مهم باکتریهاست و جزء قسمت های حیاتی باکتری است به طوری که با تخریب غشاء؛ باکتری از بین می رود. غشاء جایگزین ارگانل هایی است که در یاخته های یوکاریوتیک وجود دارند. کاری که میتوکندری انجام می دهد نقش آن را غشاء در باکتری انجام می دهد. یکی از وظایفی که غشاء سیتوپلاسمی انجام می شود، دخالت غشاء در تقسیم DNA است. به این ترتیب که در غشاء سیتوپلاسمی فرورفتگی های بطرف داخل دیده می شود که به آنها مزوزوم می گویند.این مزوزوم ها در تشکیل سپتوم در زمان جداشدن دو باکتری و همین طور در افراز DNA (تقسیم ارث) نقش دارد. نقش دیگر غشاء تولید و ترشح بعضی آنزیم ها و فرآورده ها است که بعضی از آنها خاصیت سمی دارند. کار دیگر غشاء نقش حاملی است ، در غشاء سیتوپلاسمی حامل هایی وجود دارند که عمدتاً از جنس پروتئین هستند و باعث حمل ترکیبات از خارج به داخل سیتوپلاسم یا باعث حمل مواد از داخل سیتوپلاسم به خارج از غشاء وبعضاً خارج از یاخته می شود یعنی ترکیبات مفید وارد و ترکیبات زاید خارج می شوند. در باکتری ها لایه هایی بعد از غشاء وجود دارد که پیش سازهای ساختمانی آنها توسط غشاء و حاملین آن حمل می شود. ازجمله این حامل ها Bactoprenol که یک ترکیب 55 کربنی ( ) است؛ می باشد که در انتقال پیش سازهای لایه های بعد از غشاء پلاسمایی ازجمله پیش سازهای پپتیدوگلیکان نقش دارد.

نقش دیگری که غشاء سیتوپلاسمی انجام میدهد تنفس یاخته ای است. تنفس یاخته ای در یوکاریوت در میتوکندری انجام می شود اما در باکتری ها تنفس و زنجیره الکترون در داخل غشاء سیتوپلاسمی انجام می شود. به این ترتیب که درجریان متابولیسم باکتری ها، ترکیبات احیا شده مثل NADH تولید می شود.         در یک یاخته زنده باید مجموعه ای ازواکنش های احیا شده انجام شود تا تنفس صورت گیرد. بسیاری از کوآنزیم ها اکسیده و احیا می شوند.NADH باید برای برگشت به متابولیسم و چرخه گلیکولیز احیا شود ، از تجزیه NADH ، الکترون و    آزاد می شود.  به طرف خارج غشاء هدایت می شود اما به ازای 2تا4   ، 2 تا e هم آزاد می شود. این الکترونها در جریان زنجیره انتقال الکترون بوسیله حاملین خاصی مرحله به مرحله منتقل می شوند تا به قسمت داخلی سیتوپلاسمی برسد. اولین حامل e ، یک نوع  فلاو پروتئین است (FP) این فلاو پروتئین الکترون را در باکتری های مختلف به حاملین الکترون متفاوتی منتقل می کند از جمله این حاملین سیتوکروم ها هستند . اولین سیتوکروم، سیتوکروم b (cyt b) است سپس الکترون را به سیتوکروم c (cyt c)  و سپس به سیتوکروم A (cyt A) منتقل می کند. سیتوکروم A (آخرین حامل) الکترون را در قسمت داخلی غشاء سیتوپلاسمی به اکسیژن منتقل کرده، و   بار منفی می گیرد (  ) که به آن آنیون سوپراکسید می گویند. بنابراین الکترون به قسمت داخلی غشاء منتقل می شود و قسمت داخلی بار منفی می گیرد. آنیون سوپراکسید ترکیب فوق العاده خطرناکی است (یک ماده رادیواکتیواست) که برای باکتری ها هم کشنده است . باید غیرسمی شود. یکی از راه های غیرسمی شدن  آنزیمی بنام سوپراکسید دیسموتاز است که باعث تغییر آنیون سوپراکسید به ماده ای بنام  می شود برای تأمین  برای این واکنش نیاز به تجزیه آب است . با تجزیه آب  دراین واکنش شرکت می کند

بنابراین به ازای هرزوج انتقال الکترون چهار تا هشت پروتون از سیتوپلاسم خارج میشود این امر به اضافه یون OH– باعث به وجود آمدن یک پتانسیل منفی در سرتاسر غشا میشود.با توجه به اینکه PH داخلی بیشتر سلولها 5/7 است اما اگر PH قسمت خارجی کمتر از این مقدار باشد با پمپاژ پروتونی یک اختلاف PH و بار بوجود می آید ، به همین دلیل درجریان انتقال  یک شیب غلظتی الکتریکی و PH در داخل و خارج غشاء ایجاد می شود . این اختلاف باعث ایجاد انرژی می شود که اصطلاحاً به آن proton mative farce  .(pmf) یا نیرومایه پروتونی می گویند.

براساس نظر آقای Mitchell که به آن نظریه chemiosmatic-hypothesis of Mitchell  می گویند : درجریان این انتقال الکترون در زنجیره الکترون ATP هم تولید می شود به همین دلیل همانند میتوکندری در یوکاریوتها، غشاء در پروکاریوتها هم انرژی تولید می کند. درغشاء منافذی وجود دارد که راه های ورود پروتون یا  است. این منافذ از مجتمع های پروتئینی تشکیل شده اند که از جنس ATPase هستند.با ورود  باعث می شود ADP+Pi+2  = ATP تولید شود.این جریان در باکتریهای هوازی اتفاق می افتد.بیلان این خروج و ورود همراه با تولید انرژی برای باکتری است در باکتری های بی هوازی این بیلان زیاد مثبت نیست. و انرژی کمی تولید می شود.در این باکتریها ATPase در جهت عکس عمل می کند ؛ بدین ترتیب که ATP ناشی از تخمیر ؛ تجزیه شده و با مصرف انرژی پروتون ها به خارج رانده می شوندو نیرومایه پروتونی برقرار می گردد.

 خاصیت باکتری کشی هم دارد. لذا برای غیر فعال شدن آن آنزیم کاتالاز دربرخی از باکتریها وجود دارد. آنزیم کاتالاز موجود در باکتری ضمن ترکیب با  و تولید آب،  را به ترکیبات غیرسمی تبدیل می کند.

 بعد از غشاء سیتوپلاسمی فضایی وجود دارد به نام Periplasmic space بعد از این فضا لایه جداری قرار دارد .

 Periplasmic space: فضایی است که بین غشا سیتوپلاسمی و پرده بیرونی (outer membrane) باکتریهای گرم منفی یا بین غشا سیتوپلاسمی و جدارباکتری (cell wall) باکتریهای گرم مثبت دیده میشود. لازم به ذکر است دیدن این فضا در گرم مثبت ها مشکل است. برخی ترشحات باکتری از جمله آلکالان فسفاتاز یا فسفاتاز قلیایی، به این منطقه ترشح می شوند. همین طور برخی از پروتئین ها که خاصیت سمی یا زهرآگینی دارند مخصوصاً درگرم مثبت ها به این فضا تراوش می شود. این سموم با اینکه ویژگی های سموم خارجی را دارند معمولاً بعد از مرگ باکتری و از بین رفتن غشاء آزاد می شوند و نقش بیماریزائی خود را اعمال می کنند . بعضی سموم هم از این فضا به خارج از یاخته منتشر می شود که به آنها اگزوتوکسین های واقعی می گویند. این فضا هم در باکتری های گرم مثبت دیده می شود و هم در گرم منفی . از پروتئین های این فضا می توان برای تعیین هویت باکتری ها استفاده کرد.

درروش SDS- PAGE پروتئین های باکتری را می توانیم بررسی کنیم.

در سویه ها و سرووارها این پروتئین ها ممکن است متفاوت باشند. بعد از این فضا در باکتری ها ، لایه ها و غشاهایی دیده می شود که منحصر به باکتری هاست. ساختمان هایی که در سایر یاخته ها و بویژه یوکاریوت ها دیده نمی شود. غشاء سیتوپلاسمی باکتریها از نظر ساختاری شبیه به غشاء سیتوپلاسمی یاخته های یوکاریوتیک است اما لایه های بعد از غشاء سیتوپلاسمی و بعد از فضای periplasmic که در باکتری ها دیده می شود منحصر به باکتری هاست . از این جا تفاوت باکتری ها و یوکاریوت ها آغاز می شود.

هرچه از داخل یاخته ها به خارج حرکت می کنیم تفاوت ها بیشتر می شود. لایه های بعد از غشاء سیتوپلاسمی در گرم مثبت ها و منفی ها متفاو ت است که برای انتخاب آنتی بیوتیک مناسب کمک می کند. به لایه بعد از غشاء سیتوپلاسمی درگرم مثبت ها (بنفش رنگ دیده می شود باکتری) دیواره یاخته ای یا Cell wall یا جدار ساختمانی یا C.W گفته می شود. لایه ی ضخیمی در باکتری گرم مثبت است بطوری که می تواند فشار زیادی را تحمل کند و باکتری را محافظت کند. در باکتری گرم مثبت  25 اتمسفر فشاراسمزی وجود دارد .(در باکتری گرم منفی حدود 10 اتمسفر است) برای کنترل این فشار و جلوگیری از تخریب باکتری وجود همچین لایه ای ضروری است. این لایه حدود 10 تا 15 درصد وزن خشک باکتری را تشکیل می دهد و ساختمان اصلی آن از نظر شیمیایی ترکیبی بنام پپتیدوگلیکان است .

لایه پپتیدوگلیکان یا لایه مورین :شامل دو قسمت است :  قسمت پپتیدی و قسمت گلیکانی (قندی ) 

 قسمت گلیکانی (قندی )  : شامل دو قندآمین دار بنامهای ان استیل گلوکزآمین و ان استیل مورامیک اسیداست.این قندها 6 کربنه از جنس گلوکز که حاوی استیل و نیتروژن است. قند مورامیک اسید شباهت زیادی به ان استیل گلوکز آمین دارد . در قند مورامیک اسید اُلاکتیل (اسید لاکتیک) بیشتری نسبت به ان استیل گلوکز امین  وجود دارد . ان استیل گلوکزامین و ان استیل مورامیک اسید توسط پیوند به هم متصل شده اند . این دو قند با این پیوند قسمت گلیکان را تشکیل می دهند :

قسمت پروتئینی یا پپتیدی از یک سری دی آمینواسید تشکیل شده که به عامل اُلاکتیل ان استیل مورامیک اسید متصل می شود. اولین اسید آمینه ای که متصل می شود. L- آلانین است. دومین اسید آمینه D ایزوگلوتامید ، سومین L- لیزین و چهارمین اسید آمینه ای D-آلانین است.

قسمت پپتیدی از 4 آمینو اسید تشکیل شده به همین علت تتراپپتید نام گذاری شده . این قسمت معمولاً در باکتری های گرم مثبت از چنین ساختاری پیروی می کند مخصوصاً استافیلوکوک ها.

این ساختمان را یک واحد پپتیدوگلیکان می گویند. یک واحد پپتیدوگلیکان وقتی
می تواند ساختمان محکمی را در Cell wall یا دیواره سلولی باکتری گرم مثبت ایجاد کند که اولاً به تعداد زیادی تکرار شود . ثانیاً این واحدها به هم متصل شوند و چهارچوب محکمی را ایجاد کند . این واحدها همانند مصالحی هستند که در ساختمان استفاده می شوند.

واحدهای پپتید و گلیکان درقسمت گلیکانی با پیوند    به هم وصل می شوند. درقسمت تتراپپتیدی هم منطقی است که باید به هم وصل شوند تا افزایش فشار اسمزی باکتری ها را کنترل کنند. این پیوند توسط اتصال اسید آمینه سوم یک واحد با اسید آمینه چهارم ازواحد مجاور به هم وصل می شوند. در باکتری های گرم مثبت این ارتباط بین اسید آمینه سوم و چهارم یک ارتباط ساده پپتیدی نیست. بلکه یک ارتباط متقاطع پیچیده ای است که به وسیله 5 عدد اسید آمینه گلیسین ایجاد می شود. این نوع پیوند را پیوند پنتاگلیسینی (penta glycine) می گویند. معمولاً در باکتری های گرم مثبت نزدیک 200 واحد پپتید و گلیکان وجود دارد و در CellWall قرار می گیرد. و با این ارتباط پنتاگلیسینی و   و یک دیواره محکم و با ثباتی را برای باکتری ایجاد می کند.

اما ترکیباتی می توانند این دیواره محکم را ازبین ببرند یا مانع تشکیل آن شوند وقتی این CellWall تشکیل نشود با توجه به توضیحات باکتری بسیار حساس خواهد شد. در ترشحات و مایعات بدن آنزیم لیزوزیم داریم که می تواند پیوند     بین GluNAC , MurNAC را از بین ببرد. به دلیل وجود این آنزیم دراین اعضا ، آنها می توانند جلوی عفونت ها را بگیرند به ویژه عفونت گرم مثبت ها.

اما مسئله دیگر در رابطه با این ساختمان این است که بعضی آنتی بیوتیک ها مخصوصا خانواده پنی سیلین و سفالوسپورین ها از این طریق جلوی باکتری را می گیرد که از تشکیل پیوند متقاطع پنتاگلیسینی جلوگیری می کند و در باکتری درحال رشد نمی گذارد این واحدهای پپتید و گلیکان به هم وصل شوند.

البته باکتری ها هم در مقابل این آنتی بیوتیک ها گاهاً مقاومت هایی نشان می دهند. بعضی بسیار هوشیاراند، ترکیباتی تولید می کنند که این مواد ضد باکتری را خنثی می کند یا از بین می برد. استافیلوکوک های طلایی staph. areus آنزیمی به نام   لاکتاماز ( ) یا پنی سیلیناز تولید می کنند که می آید حلقه بتا لاکتام پنی سیلین را که در ساختمان آن وجود دارد، تخریب می کنند به همین دلیل در برابر پنی سیلین مقاوم می شوند (صفحه 560 کتاب حلقه بتالاکتام وجود دارد)

      •  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 1 شهرداری البرز  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 2 شهرداری البرز  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 3 شهرداری البرز   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 4 شهرداری البرز   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  مطقه 5 شهرداری البرز   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 6 شهرداری البرز   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 7 شهرداری البرز  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 8 شهرداری البرز  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 9 شهرداری البرز  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 10 شهرداری البرز  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 11 شهرداری البرز   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 12 شهرداری البرز   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 1 شهرداری  کرج  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 2 شهرداری  کرج  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 3 شهرداری  کرج   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 4 شهرداری  کرج   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  مطقه 5 شهرداری  کرج   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 6 شهرداری  کرج   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 7 شهرداری  کرج  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 8 شهرداری  کرج  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 9 شهرداری  کرج  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 10 شهرداری  کرج  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 11 شهرداری  کرج   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  منطقه 12 شهرداری  کرج   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  فاز یک مهرشهر  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  فاز دو مهرشهر  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  فاز سه مهرشهر  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  فاز چهار مهرشهر  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  پاساژ دانشکده  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  محله اصفهانیها  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  باغستان  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  باغستان غربی  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  شهرک بهارستان  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  باغستان شرقی  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  عظیمیه  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  سه راه گوهردشت  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   رجایی شهر   ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  گوهردشت  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  چهارراه طالقانی  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  کلاک  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   سرجو  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حصار  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   وسیه  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   باغ پیر  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   بیلقان  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حسین‌آباد بیلقان  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   علی‌آباد پرگیرک  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   تپه مرادآباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   بیدستان  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   صحرای ویان  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   جوادآباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   نهر رستم  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   دره دروا  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حسن‌آباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حاجی‌آباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   صوفی‌آباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   وهرجرد (ورگرد)  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   دلمبر  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حیدرآباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   میان‌جاده  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شنبه‌دژ  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   نوزمین  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   سیاه کلان  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کسین  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کارخانه قند  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حسین‌آباد مهرشهر  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   جو مردآباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   سرحد آباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   آسیا برجی  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   سرآسیاب  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   ده کرج  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حسین‌آباد راه‌آهن  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهر صنعتی  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   اطراف امامزاده طاهر و امامزاده حسن  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   باغ فلاحت ,  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک رسالت عظیمیه  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حصار بالا  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   سرجوی  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   جهانشهر  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   بلوار جمهوری شمالی  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی کارمندان شمالی  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی اتحاد  ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   همت آباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   ویلا  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی بنفشه  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   خلج آباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   اکبر آباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی شقایق  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حسین آباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک ذوب آهن  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   سرحدآباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهر صنعتی  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک شیخ سعدی  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   نوروز آباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   بلوار چمران  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   قلمستان  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   فردوسی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شکرآباد  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   بلوار هفت تیر ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک ناز  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک شهید رستمی  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   فردیس   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حافظیه   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   نجف آباد   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک پاسدار   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک دهکده ( شهرک خانه ) ,  بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک دریا   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حسین آباد افشار   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   احد آباد   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   رجب آباد   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   اسد آباد   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی فرهنگ   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی زنبق   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک ولی عصر ,    بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   دهقان ویلای اول و دوم   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک پردیسان   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک شهید چمران   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک مهران   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کرج نو   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک موحدین   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   گلشهر  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   درختی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   میدان عطار   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   گلزار   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   انوشیروان   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حصارک پایین   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   رضا شهر   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک ولیعصر   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک قائمیه   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک گلها ,  ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   بیدار چشمه   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حصارک بالا   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حیدر آباد   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک گلدشت   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   پیشاهنگی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک طالقانی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شاهین ویلا   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   صوفی آباد   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک ظفر ,  رجایی شهر (گوهردشت )   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک بهارستان شرقی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک بهداری   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک جهازیها   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حسن آباد   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک امام رضا   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک فرهنگیان   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک اوج   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی امامیه   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی قائم ,    بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج    برغان   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   خیابان ولیعصر   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   اسلام آباد   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   خیابان بهار   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   خیابان چالوس  ,    بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   چهار صد دستگاه   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   آسیاب برجی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   مهرویلا   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   دولت آباد   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کارخانه قند   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   گلشهر ویلای شرقی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی کارمندان جنوبی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   مظاهری   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   دانشکده کشاورزی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   بلوار بلال   ,     بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  شهرک سیمین دشت   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   رزکان   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک منظریه   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی 110   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کوی لاله   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک هفده شهریور   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   گلستان   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک ارم   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک شهید حسینی   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   چهار باغ   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک وحدت (راه آهن )   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   واریان شهر ,    بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج  کلاک بالا   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کلاک پائین   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   حصار   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   احمدیه   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   شهرک جهان نما ,    بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   کیانمهر   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   گلستان   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   قزل حصار   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   آق تپه   ,   بهترین مراکز گفتاردرمانی در کرج   سهرابیه ,  ,

Related posts