فلج اطفال
مردی با آتروفی قابل مشاهده در پای راست ناشی از فلج اطفال
طبقه‌بندی و منابع بیرونی
تخصص	infectious disease
آی‌سی‌دی–۱۰	A80, B91
آی‌سی‌دی–9-CM	045, 138
دادگان بیماری‌ها	10209
مدلاین پلاس	001402
ئی‌مدیسین	ped/۱۸۴۳ pmr/6
سمپ	C02.182.600.700
[ویرایش در ویکی‌داده]

فلج اطفال (نام علمی: Poliomyelitis)، نوعی بیماری حاد ویروسی است کهدستگاه گوارش و در بعضی مواقع دستگاه عصبی مرکزی را درگیر می‌کند.^[۱]

علت[ویرایش]

این بیماری ناشی از عفونت با ویروسِ پولیو (poliovirus) است. این ویروسدارای ۳ ساب تایپ است و تا قبل از انجام واکسیناسیون جهانی علیه ویروس پولیو، ساب تایپ ۱ این ویروس، ۸۵ درصد موارد این بیماری را شامل می‌شد.^[۲] ویروس پولیو از دستهٔ انتروویروسها (Enterovirus) و از خانوادهٔپیکورناویریده (Picornaviridae) است.

ویروس پولیو در زیر میکروسکوپ الکترونی

راه انتقال[ویرایش]

ویروس پولیو تنها از انسان به انسان منتقل می‌شود و راه انتقال این ویروس دهانی ـ دهانییا مدفوعی ـ دهانی است.^[۲]

همه‌گیرشناسی[ویرایش]

تا قبل از انجام واکسیناسیون جهانی، اپیدمی‌های این بیماری در ماه‌های تابستان و بخصوص در نواحی حارهٔ نیمکرهٔ شمالی رخ می‌داد.^[۲] در سال ۱۹۵۲، یعنی ۳ سال پیش از آنکه اولین واکسن بر ضد این بیماری تأیید شود، ۲۱٬۰۰۰ مورد کودک مبتلا به فلج اطفال در آمریکا به ثبت رسید.^[۳]

میزان بروز این بیماری در آمریکا پس از شروع واکسیناسیون با استفاده از واکسن غیرفعال‌شدهٔ پولیو (inactivated polio vaccine) (IPV) در سال ۱۹۵۵ و پس از آن واکسن زندهٔ خوراکیِ پولیو (live oral polio vaccine) (OPV) در سال ۱۹۶۰ کاهش چشمگیری یافت. آخرین مورد فلج اطفال در آمریکا ناشی از ویروس وحشی پولیو در سال ۱۹۷۹ رخ داد.^[۱]

کودک مبتلا به فلج اطفال

انجام واکسیناسون با استفاده از واکسن خوراکی در هندوستان

ریخت‌شناسی[ویرایش]

ویروس پولیو اساساً باعث درگیری نورون‌های حرکتی و اتونوم می‌شود. تخریب نورون‌ها با ارتشاح سلول‌های التهابی مانند لنفویست‌ها، ماکروفاژها و لوکوسیت‌های چند هسته‌ای(polymorphonuclear leukocytes) همراه است. این ضایعات به طور مشخص در ماده خاکستری شاخ قدامی نخاع، هسته‌های حرکتی پونز و پیاز نخاعی یافت می‌شوند.^[۴]

نمای بالینی[ویرایش]

دوره کمون[ویرایش]

دورهٔ کمون این ویروس از زمان برخورد فرد با ویروس تا شروع علایم پیش درآمد(prodrome)(علایم شبه آنفلوآنزا) بین ۹ تا ۱۲ روز می‌باشد و تا زمان ایجاد فلج بین ۱۱ تا ۱۷ روز طول می‌کشد.^[۵] این ویروس را همچنین می‌توان تا حداکثر ۱۹ روز قبل از ایجاد فلج از مدفوع بیماران جدا کرد.^[۶] البته آسیب به اعصاب می‌تواند یک عمر طول بکشد.^[۷]

تظاهرات بالینی مرحله ایجاد عفونت[ویرایش]

تظاهرات بالینی عفونت با ویروس پولیو از یک بیماری ناپیدا و غیر مشخص تا فلج شدید و مرگ متغییراست. حداقل ۹۵ درصد از موارد عفونت ناپیدا و غیر مشخص و بدون علایم بالینی می‌باشند و تنها بوسیله جدا کردن ویروس از مدفوع یا گلو ویا از طریق افزایش سطح آنتی بادی‌های سرمی تشخیص داده می‌شوند.^[۸]

پولیومیلیت غیر مؤثر[ویرایش]

پولیومیلیت غیر مؤثر با نام علمی Abortive poliomyelitis در ۴ تا ۸ درصد موارد عفونت اتفاق می‌افتد و با تب، سردرد، گلو درد، بی اشتهایی، استفراغ و درد شکمی مشخص می‌شود که ۲ تا ۳ روز ادامه می‌یابد. این بیماران فاقد علایم عصبی می‌باشند. این نوع عفونت ناشی از ویروس پولیو از یک عفونت ویروسی اکتسابی از جامعه غیرقابل افتراق است.

پولیومیلیت غیرفلجی[ویرایش]

پولیومیلیت غیر فلجی با نام علمی Nonparalytic poliomyelitis دارای همان علایمپولیوملیت غیر مؤثر است با این تفاوت که علاوه بر آنها این بیماران دارای علایم تحریک مننژ (meningeal irritation) نیز می‌باشند. البته این علایم دارای شدت بیشتری می‌باشند. پولیومیلیت غیر فلجی را نمی‌توان از یک مننژیت آسپتیک (aseptic meningitis) که توسط بقیه انواع انتروویروس‌ها ایجاد شده باشد افتراق داد.

پولیومیلیت فلجی نخاعی[ویرایش]

پولیومیلیت فلجی نخاعی با نام علمی Spinal Paralytic Poliomyelitis تنها در ۰٫۱ درصد کل موارد عفونت با ویروس پولیو اتفاق می‌افتد. علایم این نوع از بیماری در دو مرحله بروز می‌کند و تحت عنوان مراحل کوچک و بزرگ بیماری (minor and major illnesses) نام‌گذاری شده‌اند.

• مرحله کوچک بیماری: در این مرحله که همزمان با نفوذ ویروس پولیو به داخل جریان خون می‌باشد، علایمی همتنند مرحله پولیومیلیت غیر مؤثر آشکار می‌شود. این علایم ۱ تا ۳ روز به درازا می‌کشد و سپس یک بهبودی موقت ۲ تا ۵ روزه ایجاد می‌شود. به دنبال این بهبودی موقت مرحله بزرگ بیماری آغاز می‌شود.^[۹]
• مرحله بزرگ بیماری: در این مرحله دوباره تب، سردرد، میالژی، استفراغ سفتی گردن، علایم تحریک مننژ و افزیش سلول‌های التهابی در مایع مغزی‌نخاعی ایجاد می‌شود و پس از آن فلج عضلات آغاز می‌شود. شدت فلج عضلات بسیار متغیر است و از فلج در قسمتی از یک عضله تا فلج کلی چهار اندام متغیر است. فلج از نوع شل (flaccid) و غیر قرینه می‌باشد. رفلکس‌های عصبی نیز ابتدا شدت می‌یابد ولی در نهایت از بین می‌روند.^[۹]

پولیومیلیت فلجی بولبار[ویرایش]

پولیومیلیت فلجی بولبار با نام علمی Bulbar Paralytic Poliomyelitis نوعی از بیماری است که در آن گروهی از عضلات که توسط اعصاب کرانیال عصب دهی می‌شوند فلج می‌شود. این واقعه بخصصوص در مورد عضلات کام نرم و حلق ایجاد می‌شود و باعث دیسفاژی، صحبت کردن تودماغی و در برخی موارد دیس پنه می‌شود. اعصاب نهم و دهم مغزی شایعترین اعصاب درگیر می‌باشند.^[۱۰] بیمار به دلیل عدم توانایی در بلع و تنفس بسیار آژیته و بی قرار می‌شود.

پیلوآنسفالیت[ویرایش]

آنسفالیت ناشی از ویروس پولیو در ابتدا خود را با گیجی و اختلال در تمرکز نشان می‌دهد. این عارضه ناشایع است و اکثراً در نوزادان بروز می‌کند. در این عارضه تشنج شایع می‌باشد و بر خلاف پیلومیلیت فلجی نخاعی، این عازضه ایجاد فلج اسپاستیک می‌کند.

انواع واکسن‌ها[ویرایش]

دو نوع واکسن جهت پیشگیری از این بیماری وجود دارد:

• واکسن تزریقی:این واکسن اولین واکسنی بود که بر ضد فلج اطفال تهیه شد. این واکسن از ویروس کشته شده و غیرفعال شده پولیو تهیه شده بود و تزریقی بود.

این واکسن را بنام IPV نیز می‌شناسند که خلاصه شده Inactivated polio vaccine می‌باشد.

• واکسن خوراکی: این واکسن چند سال بعد از واکسن تزریقی تهیه شد و حاوی ویروس زنده ضعیف شده بود. این واکسن را بنام OPV که خلاصه شده oral polio vaccine نیز می‌نامند.

واکسن خوراکی پولیو به دلایلی که در زیر ذکر می‌شود بر واکسن تزریقی ترجیح داده شد:^[۳]

• ایجاد ایمنی گوارشی بهتر (better intestinal immunity)
• واکسیناسیون غیرفعال افراد از طریق انتقال ویروس ضیف شده بین افراد
• سادگی مصرف
• هزینه کمتر تهیه

البته یکی از عوارض واکسن خوراکی، ایجاد فلج ناشی از ویروس ضعیف شده پولیو واکسن (vaccine-associated paralytic poliomyelitis) می‌باشد. از سال ۱۹۶۱ تا سال ۱۹۸۹ به طور متوسط سالانه ۹ نفر درآمریکا دچار عارضه فلج ناشی از ویروس ضعیف شده واکسن می‌شدند.^[۳] به همین دلیل در سال ۱۹۹۹ تغییری در سیاست واکسیناسیون فلج اطفال در آمریکا به وجود آمد و واکسن تزریقی جایگزین واکسن خوراکی گردید بدبن ترتیب از ۸–۱۰ مورد فلج ناشی از ویروس ضعیف شده پولیو واکسن جلوگیری بعمل آمد.^[۱]

تولید واکسن OPV در ایران[ویرایش]

نزدیک به ۴۰ سال از تاریخ تولید اولین بچ واکسن سه ظرفیتی خوراکی فلج اطفال در مؤسسه تحقیقات واکسن و سرمسازی رازی می‌گذرد. در طی این مدت قریب به کل واکسن مصرفی در ایران توسط مؤسسه رازی تولید گردیده است. تا کنون مطالعاتی برروی بهینه‌سازی شرایط تولید و فرمولاسیون و ارزیابی این فراورده صورت پذیرفته است. واکسن تولیدی در مؤسسه رازی در بستر سلولی دیپلوئید انسانی MRC-5 تهیه می‌گردد. استفاده از بسترهای سلولی مطمئن از جمله سلولهای دیپلوئید MRC-5 و WI38 می‌تواند از خطر انتقال عوامل ناخواسته بکاهد.]. از سال ۱۹۹۷ میلادی هیچ سویهٔ وحشی داخلی (indigenous) و از سال ۲۰۰۱ میلادی هیچ موردی با منشأ خارجی (Exogenous) از ایران جدا نگردیده است. با توجه به برنامه سازمان جهانی بهداشت (WHO) در جایگزینی واکسن سه ظرفیتی فلج اطفال tOPV با واکسن دوظرفیتی فلج اطفال bOPV مؤسسه رازی از سال ۲۰۱۳ میلادی اقدام به تولید این فراورده نموده است.

برنامه واکسیناسیون فلج اطفال در کشور ایران[ویرایش]

بر اساس برنامه ایمن‌سازی همگانی کودکان مصوب کمیته کشوری ایمن‌سازی وزارت بهداشت ودرمان که از اول سال ۱۳۷۳ به اجرا درآمد، واکسیناسیون در کشور ایران بر ضد فلج اطفال با استفاده از واکسن زنده خوراکی پولیو (live oral polio vaccine)(OPV) صورت می‌گیرد.

برنامه واکسیناسیون فلج اطفال جهت نوزادان: واکسن خوراکی به ترتیب در بدو تولد، ۲ ماهگی، ۴ ماهگی، ۶ ماهگی، ۱۸ ماهگی و ۶ سالگی به کودک خورانده می‌شود.^[۱۱]

برنامهٔ واکسیناسیون فلج اطفال جهت کودکان زیر ۷ سال که به‌موقع مراجعه نکرده‌اند: واکسن خوراکی به‌ترتیب در بدو مراجعه، یک ماه، دو ماه و شش ماه تا یک سال پس از اولین نوبت و همچنین در ۶ سالگی به کودک خورانده می‌شود.^[۱۱]

برنامهٔ واکسیناسیون فلج اطفال جهت کودکان ۷ ساله و بالاتر که به‌موقع مراجعه نکرده‌اند: واکسن خوراکی به‌ترتیب در بدو مراجعه، یک ماه، دو ماه و شش ماه تا یک سال پس از اولین نوبت به کودک خورانده می‌شود.^[۱۱]

برنامهٔ جهانی ریشه‌کنی فلج اطفال[ویرایش]

در سال ۱۹۸۸ و در طی چهل‌وچهارمین مجمع سازمان بهداشت جهانی، برنامهٔ حذف جهانیِ فلج اطفال به تصویب اعضا رسید. این برنامه در ادامهٔ حذف جهانیِ ویروس آبله در سال ۱۹۸۰ بود. به‌دنبال اجرای این برنامه سازمان بهداشت جهانی گواهینامه منطقه فاقد فلج اطفال (certified polio-free) را در سال ۱۹۹۴ به کشورهای حوزهٔ آمریکا که شامل ۳۶ کشور می‌باشند اعطا کرد و به دنبال آن این گواهینامه به کشورهای ساحل غربی اقیانوس آرام که شامل ۳۷ کشور و به همراه کشور چین در سال ۲۰۰۰ اهدا شد. اروپا (حاوی ۵۱ کشور) نیز در سال ۲۰۰۲ موفق به دریافت این گواهینامه شد.^[۱۲] در سال ۲۰۰۷ بیش از ۴۰۰ میلیون نفر در ۲۷ کشور و در طی ۱۶۴ برنامه تکمیلی ایمن کردن، واکسینه شدند. در حال حاضر این ویروس تنها در شمال هندوستان، شمال نیجریه و دو کشور همسایه افغانستان و پاکستانیافت می‌شود.^[۱۲]

درمان[ویرایش]

درمان مشخصی وجود ندارد. در تعداد کمی از بیماری‌ها پزشک تا این حد در ایجاد بهبودی ناتوان است. اینکه بیمار خواهد توانست قدرت عضلانی خود را به دست آورد یا نه، به میزان آسیب سیستم عصبی بستگی دارد و پزشک در این مورد کار زیادی نمی‌تواند انجام دهد.^[۱۳]داروی ضد ویروسی خاصی بر ضد ویروس پولیو هنوز در دسترس نیست. در صورت فلج عضلات تنفسی، حمایت تنفسی با استفاده ازدستگاه تنفس مصنوعی (ونتیلاتور) پیش از آنکه هیپوکسی ایجاد شودلازم است. این حمایت معمولاً وقتی حجم حیاتی (vital capacity) به کمتر از ۵۰ درصد کاهش یابد آغاز می‌شود.

تاریخچه[ویرایش]

سنگ‌نگاره مصری از فلج اطفال، دودمان هجدهم، ۱۴۰۳ تا ۱۳۶۵ قبل از میلاد

سنگ‌نگاره‌های مصری تصویر بیماران مبتلا به فلج اطفال را نشان داده‌اند. مطالعات پزشکی جدید از سال ۱۷۸۹ آغاز شده است.^[۱۴